چرا فلز پلاتین گران قیمت است؟
پلاتین همیشه به عنوان یکی از بادوام‌ترین و سخت‌ترین فلزات گران‌بهای جهان شناخته میشود. اما سخت و قوی بودن آن یعنی که در برابر شکستن یا خم شدن مقاوم است و منظور این نیست که با اشیاء تیز نمی‌توانید روی آن خط بیندازید. در واقع هیچ فلزی را در جهان پیدا نمی‌کنید که در برابر خراش مقاومت ۱۰۰ درصدی داشته باشد و پلاتین نیز از این قاعده مستثنی نیست. اما وقتی پلاتین را خش می‌اندازید، مقدار بسیار کمی از فلز تراشیده میشود و از بین میرود. همچنین، قسمتی که خراش برداشته هم دیرتر از بقیۀ فلزها خورده میشود. این در حالی‌است که اگر همین کار را روی فلزات دیگر انجام دهید، مقدار بیشتری از سطح فلز خراشیده میشود و از بین میرود.
پلاتین چیست؟
پلاتین (Platinum) یکی از کمیاب‌ترین عناصر در پوستۀ زمین است که فقط به میزان ۵ در میلیارد یافت میشود. مقادیر زیادی از این فلز در جهان وجود ندارد و فقط در نواحی خاصی از کرۀ زمین می‌توان نمونه‌هایی از آن را یافت. این فلز نادر علاوه‌بر جواهر سازی، در ساخت و تولید ابزار‌های مخصوص آزمایشگاهی، اتصال‌های الکتریکی و الکترودها، تجهیزات پزشکی و دندان‌پزشکی، دستگاه‌های مقاوم در برابر خوردگی و زنگ‌زدگی، تجهیزات حرارت‌سنج برای کوره‌های الکتریکی، پوشش موشک‌ها، و سوخت موتور جت هم مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما بیشترین استفادۀ پلاتینوم در ساخت مبدل‌های کاتالیست و جواهرات است.
پلاتینوم کمترین واکنش‌پذیری در بین تمامی فلزات را دارد. همچنین مقاومت بسیار بالایی نسبت به خوردگی دارد و حتی در محیط‌های بسیار داغ نیز این ویژگی را حفظ می‌کند. علاوه‌بر این‌ها، ماده‌ای بسیار انعطاف‌پذیر و کارآمد برای ساخت طرح‌های پیچیده به‌شمار میرود که ظریف‌کاری روی آن بسیار ساده‌تر از طلاست.
پلاتین در اصل یکی از عناصر شیمیائی است که به گروه فلزهای واسطه تعلق دارد. این عنصر دارای رنگ سفیدخاکستری است و تراکم بسیار بالا، رسانا و شکل‌پذیر بودن از ویژگی‌های با ارزش به‌شمار می‌آید. همین مشخصات باعث شده تا یکی باارزش‌ترین فلزات گران‌بها در جهان محسوب شود. نام این فلز هم از واژه اسپانیایی پلاتینا به معنی «نقره کوچک» گرفته شده است.
بیشترین معادن و میزان تولید پلاتینوم در جهان در آفریقای جنوبی است. پس از آن روسیه ۱۳ درصد تولید پلاتین دنیا را به خود اختصاص داده و کانادا، زیمبابوه و آمریکا هم در رتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند.
انواع پلاتین
پلاتین به صورت آزاد در طبیعت وجود دارد و معمولاً همراه دیگر فلزهای خانوادۀ پلاتینوم یعنی پالادیم، روتنیم، رودیم، ایریدیم و اسمیم دیده میشود. همگی این ۶ عنصر ویژگی‌هایی شبیه به هم دارند و عناصری بسیار نادر هستند. تمام اعضای خانواده پلاتینوم جزو فلزهای واسطه و از کمیاب‌ترین و گران‌بهاترین فلزات هستند. اوسمیوم، ایریدیوم و رودیم به ترتیب کمیاب‌ترین عناصر در پوستۀ زمین در بین تمامی عناصر به شمار می‌روند.
۱- پالادیوم
پالادیوم از فلزهای گروه پلاتینوم است و به رنگ نقره‌ای و سفید در طبیعت یافت میشود. این فلز در مقایسه با بقیۀ فلزهای این گروه کمترین چگالی و پایین‌ترین نقطۀ ذوب را دارد. این فلز کمیاب که یکی از گرانترین فلزات دنیاست بیشتر از معادن مس و نیکل به دست می‌آید. از پالادیوم برای تولید طلای سفید استفاده می‌کنند. این فلز می‌تواند مثل طلا به ورقه‌های نازک تبدیل شود. بیشتر پالادیم دنیا در دو کشور روسیه و آفریقای جنوبی تولید میشود. بد نیست بدانید، وقتی پالادیم با طلای زرد مخلوط میشود، آلیاژ آن به مراتب قوی‌تر از طلای سفید میشود.
۲- رودیم
رودیم یکی از فلزات گروه پلاتین، به رنگ نقره‌ای سفید، سخت و کمیاب است که قیمت و ارزش بسیار بالائی دارد. البته قیمت آن همچون دیگر فلزهای هم‌خانوادۀ خود نوسانات بسیار شدیدی دارد. مقاومت بسیار در مقابل فرسایش، درخشندگی و جلای بسیار زیاد از ویژگی‌های این فلز است. رودیم معمولاً در سنگ‌های حاوی پلاتین و نیکل همراه با دیگر فلزات گروه پلاتین یافت میشود. تولیدکنندۀ اصلی این فلز آفریقای جنوبی است. روسیه دومین تولیدکننده مهم رودیم است. رودیم در ساخت جواهرات کاربرد دارد. به طوری که حتی یک لایۀ بسیار نازک رودیم می‌تواند درخشش و جلای قابل توجه و مقاومت بالایی در مقابل فرسایش و تیرگی به جواهرات بدهد. رنگ خاص طلای سفید به دلیل همین روکش رودیم است. از رودیم به عنوان روکش نقره و جواهرات بدلی هم استفاده میشود.
۳- روتنیوم
روتنیوم هم یکی از فلزهای واسطه و یکی از انواع پلاتین است. روتنیوم معمولاً به عنوان یک عنصر جزئی در سنگ معدن‌های پلاتینوم یافت میشود. این عنصر در صنعت جواهرسازی هیچ استفاده‌ای ندارد و بیشتر کاربرد الکتریکی دارد.
۴- ایریدیم
ایریدیم فلزی از گروه پلاتینوم است که رنگی سفید، شبیه به پلاتین دارد اما کمی مایل به زرد است. به علت نقطۀ ذوب بالا، سختی و شکنندگی شکل و فرم دادن به ایریدیم بسیار مشکل است. به همین خاطر از پودر آن برای اهداف مختلف استفاده میشود. اصولاً از این فلز برای تهیۀ نوک خودنویس یا در تولید کاتالیزورها استفاده میشود. ایریدیوم در برابر خوردگی و فرسایش حتی تا دمای ۲ هزار درجه سانتی‌گراد هم مقاومت بسیار زیادی دارد. فراوانی این فلز در پوستۀ زمین کم است ولی در شهاب سنگ‌ها به وفور یافت میشود. این فلز در جواهرسازی کاربردی ندارد.
۵- اسمیوم
اسمیوم یک فلز سخت و شکننده به رنگ خاکستری متمایل به آبی است که در بعضی آلیاژها همراه پلاتین و ایریدیوم استفاده میشود. اسمیوم به خاطر چگالی بالا معمولاً به عنوان سخت‌ترین فلز که حتی از ایریدیوم هم سخت‌تر است، شناخته میشود. این فلز در میان خانواده پلاتینوم بیشترین دمای ذوب و پایین‌ترین فشار بخار را دارد و از آن در اتصالات الکترونیک استفاده میشود.
ویژگی‌های پلاتین
پلاتین یک فلز بسیار گران‌بها، چکش‌خوار، قابل انعطاف و براق است که در هیچ دمایی اکسیده نمی‌شود و به‌راحتی توسط اسیدها خورده و فاسد نمی‌شود. حتی نازک‌ترین لایه‌های پلاتینی هم مقاومت و استحکام بسیار بالائی دارند. این فلز کمی سخت‌تر از آهن خالص است و به راحتی فرسوده نمی‌شود. به همین خاطر، جواهرات حاوی این فلز به طور معمول شکل خود را حفظ می‌کنند و بهترین و ایمن‌ترین فلز برای پایۀ سنگ الماس هستند. درخشندگی سفید رنگ پلاتینوم هرگز از بین نمی‌رود، تغییر رنگ نمی‌دهد و درخشندگی آن همانند درخشندگی الماس است.
گفتیم که پلاتین کمترین واکنش‌پذیری در بین تمامی فلزات را دارد و همچنین مقاومت و شکل‌پذیری بسیار بالایی هم دارد. مقاومت این فلز در مقابل تیرگی و خوردگی بسیار بیشتر از طلاست. همین خواص و ویژگی‌های باعث شده تا دومین کاربرد اصلی این فلز در ساخت جواهرات باشد. وقتی پلاتینوم کاملاً خالص باشد، به رنگ نقره‌ای مایل به سفید خودنمائی می‌کند و در نتیجه به آبکاری نیاز ندارد.
جواهرات پلاتینی بسیار محکم و انعطاف‌پذیر هستند و این خواص، آن را برای استفاده روزمره ایدئال کرده. جواهرات پلاتینی حتی در صورت خراشیدگی هم رنگ، درخشندگی و وزن خود را از دست نمی‌دهد. این در حالی است که بقیۀ فلزها ممکن است درخشش یا رنگ اصلی خود را از دست بدهند یا دچار تغییر فرم شوند. همین ویژگی‌ها باعث افزایش بهای آن شده است.
جالب است بدانید که برای شیمی‌درمانی برخی انواع سرطان از برخی ترکیبات دارویی حاوی پلاتین استفاده میشود.
قیمت
در مقایسه پلاتین با طلا سفید باید بدانید که پلاتین بسیار کمیاب و متراکم است که همین موارد آن را به گرانترین فلز تبدیل کرده است. قیمت پلاتین بین دو تا پنج برابر گران‌تر از طلای سفید است. در نتیجه، خرید جواهرات از جنس طلای سفید به لحاظ اقتصادی مقرون‌به‌صرفه‌تر از جواهرات پلاتینی است.
